نیم قرن خودروسازی تا تولید پراید

  همان طور که خودروی ساخت شرکت «فورد» در آمریکا به عنوان پیشتاز صنعت خودروی ایالات متحده شناخته می­شود، «فورد» در ایران نیز تاریخ­سازی بوده است؛ اولین اتوموبیلی که به ایران وارد شد، اتوموبیل مدلی فردی بود که به دستور مظفرالدین شاه به ایران آمد. این خودرو به دلیل این که دود زیادی از خود خارج می­ساخت، به «ماشین دودی» معروف بود.

در اواخر دوره قاجار و رواج اتوموبیل در دوره پهلوی اول، اغلب خودروهای ایران از دو کشور آمریکا و انگلستان وارد می­شد اما سر انجام از اواسط دهه 1330 خودروسازی ایران ابتدا تنها با مونتاژ خودروهای خارجی و سپس یا بومی کردن محصولات کشورهای صاحب صنعت خودرو، به ایران وارد شد.در ایران بیشتر دو شرکت خودروسازی «ایران خودرو» و «سایپا» شناخته شده هستند و  اغلب سهم بازار را نیز در دست دارند اما باید گفت که پیش از این که این شرکتها تولیدات معروف خود را وارد بازار کنند و مشهور شوند، شرکتهایی مثل «پارس خودرو» یا شرکت صنعتی - تولیدی «مرتب» سهم بیشتری از بازار داشتند. باید گفت که در سال 38 ابتدا در جاده کرج شرکت بازرگانی جیپ کارخانه خودروسازی خود را تاسیس کرد و بعد در سال 41 ایران خودرو و در سال 44 شرکت تولید اتومبیل سیتروئن نیز به آن جا آمدند و عملا فعالیت خودروسازی در ایران رونق گرفت.

پارس خودرو

در سال 1335 بازرگانی به نام جعفر اخوان نمایندگی شرکت جیپ آمریکا را به دست آورد و در گام اول، اقدام به واردات جیپ ویلیز کرد که یادگاری از دوران جنگ جهانی دوم بود. در سال 1338، اخوان کارخانه «شرکت بازرگانی جیپ» را برای مونتاژ این محصول در کیلومتر 9 جاده مخصوص کرج به ثبت رساند. این شرکت، تولید جیپ ویلیز را با تغییر نام به جیپ «شهباز» آغازکرد و به دنبال آن، وانت «سیمرغ» در همان سال تولید شد. در آن سالها، با توجه به وضع راههای کشور، یک خودروی دو دیفرانسیل شاسی بلند، بهترین خودروی ممکن برای رفت و آمد در ایران بود.

بازار خودروهای کشور در دهه 40 شمسی تشنه خودروهای سواری بود و با چنین بازاری، تمرکز روی خودروهای شاسی بلند نمی توانست آینده شرکت را تأمین کند. با این دیدگاه، جعفر اخوان موفق شد امتیاز مونتاژ خودروی «رامبلر» را بگیرد و در سال 1346 این خودرو را با نام «شاهین» به عنوان مدل پایه و «آریا» به عنوان مدل با امکانات بیشتر به بازار عرضه کرد. قیمت این دو خودروها نسبت به شورولت و فورد آمریکایی پائین­تر بود و به دلیل دوام بالا مورد استقبال قرار گرفتند. در همین سال خودروی شاسی بلند دیگری به نام جیپ «آهو» به خط تولید شرکت اضافه شد.

در سال 1347 آریا 2802 دستگاه، شاهین 1742 دستگاه و انواع مختلف جیپ در حدود 2000 دستگاه عرضه شده بودند. اخوان به دنبال خودرویی بود که بتواند با خودروهای لوکس وارداتی نیز رقابت کند و در اوایل دهه50 مذاکرات با جنرال موتورز را آغاز کرد. در سال 1352 جنرال موتورز مشارکت با اخوان را پذیرفت و شرکت جدید با سرمایه اولیه 152میلیون و500هزارتومان تأسیس شد که 45 درصد سهام آن در اختیار اخوان، 45درصد در اختیار جنرال موتورز و 10درصد نیز در اختیار بنیاد پهلوی بود. به این ترتیب نام شرکت به «جنرال موتورز ایران» تغییر کرد و عرضه آریا و شاهین پس از فروش بیش از 22هزار و700 دستگاه، در سال1353 به پایان رسید. برای شروع کار، «اپل کومودور» از محصولات اپل آلمان که از زیر مجموعه­های جنرال موتورز بود با نام «شورولت رویال» 2500 و 2800 روانه بازار ایران شد. نام شورولت کافی بود تا این خودرو در سال اول عرضه به بازار، بیش از 7 هزار دستگاه بفروش رود و با وجود وزن زیاد موتور که باعث آسیب به جلوبندی خودرو می شد، به عنوان خودرویی با دوام شناخته شود اما اخوان محصولات اصیل­تری می­خواست و وقتی آمریکایی­ها کشش بازار ایران را دیدندف پذیرفتند محصولات اصلی جنرال موتورز را راهی بازار ایران کنند. بنابراین تولید شورولت رویال در سال 1355 به پایان رسید و شورولت «نوا» و «بیوک اسکای لارک» (با نام بیوک ایران) به عنوان خودروهای لوکس آن دوران روانه بازار شدند.

موتورهای شش و هشت سیلندر، سیستم تهویه مطبوع، فرمان هیدرولیک، شیشه بالابرهای برقی و گیربکس اتوماتیک، بخشی از امکانات این خودروها بودند و با اتکا به چنین محصولاتی، جنرال موتورز ایران توانست جایگاه خود را به عنوان سازنده خودروهای لوکس در مقابل رقبا حفظ کند. پس از این دو خودرو نوبت به «کادیلاک سویل» (کادیلاک ایران) رسید. این خودرو لوکس­ترین خودروی تولیدی در کشور بود و به طور مستقیم با محصولات لوکس بنز رقابت می کرد. کادیلاک ایران شمارگان تولید کمتر از 500 دستگاه در سال داشت اما در اهمیت ورود این خودرو به ایران همین بس بود که کادیلاک تا پیش از این، هیچ گاه اجازه مونتاژ محصولاتش در خارج از آمریکا را نداده بود و ایران نخستین کشوری بود که کادیلاک را خارج از خاک آمریکا تولید می­کرد.

پس از انقلاب، در آبان ماه سال 59 نام شرکت به شرکت خودروسازی ایران و در دی ماه همان سال به «پارس خودرو» تغییرکرد. اولین محصول بعد از انقلاب، «جیپ توسن» موسوم به جیپ فرماندهی بود که با همکاری شرکت ماهیندرای هند تولید شد. این شرکت سالها برای جبهه­های جنگ انواع خودرو تولید می­کرد. در سال1363، تولید مجدد خودروهای جنرال موتورز با ورود قطعات، 7200 دستگاه شورولت و بیوک که ارسال آن پس از انقلاب متوقف شده بود، آغاز و این آخرین محموله هم ، تبدیل به خودرو شد و وارد بازار خودرو کشور شد. آغاز همکاری با شرکت «نیسان» ژاپن و تولید خودروی «نیسان پاترول» در سال 1365 نقطه عطف دیگری در پارس خودرو بود. در سال 71 جیپ «صحرا» وارد بازار شد و بعدتر که پارس خودرو با فروش 51 درصد سهام، در مالکیت شرکت سایپا قرار گرفت، تولید خودروهایی مثل ماکسیما، رونیز و تندر 90 نیز در برنامه این شرکت قرار گرفت.

شرکت صنعتی- تولیدی «مرتب»

شرکت سهامی صنعتی تولیدی مرتب در پانزدهم مهرماه سال 1336 به منظور خرید، فروش و قبول نمایندگی اتومبیلهای سواری، باری، و لوازم یدکی آنها به مدت نامحدود در تهران، با نام کارخانجات لندرور در اداره ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسید. این شرکت در سالهای 1350 و 1354 ابتدا از نوع شرکت سهامی به سهامی خاص و سپس دوباره از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل شده است.

در سال 58، شرکت مرتب بر اساس بند الف و ب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران مصوب شورای انقلاب ، ملی اعلام شد و مدتها کار خود را در سالهای پس از انقلاب ادامه می­داد تا این که در سال 1375سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران باقیمانده سهام خود را از طریق سازمان بورس اوراق بهادار عرضه کرد و موسسه «احرار» با 61.1 درصد، عمده سهامدار شرکت مرتب شد.

بر اساس آخرین اساسنامه اصلاح شده شرکت مرتب، این شرکت باید کارخانه صنعتی تولیدی و ساخت و مونتاژ انواع اتومبیلهای دو دیفرانسیل، اتوبوس، وانت، آمبولانس، آتش­نشانی، کامیون و تراکتور تاسیس کند. بهره­برداری این شرکت از سال 1340 با واردات تعداد محدودی خودروی ساخته شده با همکاری شرکت لندرور انگلستان شروع شده بود ولی تولید شرکت رسما از سال 1341 آغاز شد. همکاری شرکت با کمپانی رور انگلستان تا سال 1360 بصورت انحصاری بود و قطعات از شرکت رور انگلیس تامین می­شد ولی به علت مشکلات ناشی از تحریم، از سال 1360 تا سال 1366 قطعات سی.کی.دی از شرکت سانتانای اسپانیا نیز تامین شد. از سال 70 تولید خودرو در شرکت اسپانیایی نیز متوقف شد اما شرکت مرتب توانست بدون وقفه به ساخت خودروهای جدیدی تحت نام «پاژن» اقدام کند و ساخت این خودرو در مدلهای مختلف هنوز در شرکت ادامه دارد. از سال 1380 نیز قراردادی با شرکت سانیانگ موتور کره جنوبی برای تولید خودروی «موسو» از سوی شرکت مرتب منعقد شد که به مرحله عملی نیز رسید.

سایپا

شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل (سایپا) در سال 1346 با سرمایه اولیه 160 میلیون ریال به نام «شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران» تاسیس شد و در اواخر سال 1347 به مرحله بهره‌برداری رسید. این شرکت تولید اولین محصولات خود را که شامل «وانت آکا» و سواری «ژیان» بود با روش کاملاً دستی و بدون بهره‌گیری از تجهیزات و امکانات مدرن آغاز کرد. تولیدات شرکت بعد از سال 1353 با استفاده از ابزارهای جدید و مکانیزه شدن برخی از بخش‌های تولیدی، سیر صعودی یافت و بر تنوع محصولات شرکت نیز افزوده شد؛ به‌ طوری‌ که علاوه بر تولید ژیان با مدل‌های مهاری،  پیکاب، از سال 1355 تولید رنو در مدل‌های دو در و چهار در شروع شد و تا سال 1372 ادامه داشت.

در اوایل سال 1354 نام شرکت با حذف کلمه سیتروئن از انتهای عبارت فرانسوی آن به «شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل» و با نام اختصاری «سایپا» تغییر یافت. سایپا پس از انقلاب در تیر ماه 58 به مالکیت دولت در آمد و از سال 1360 تحت سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. از سال 1377 به بعد، سایپا با خرید 80 درصد سهام شرکت «ایران کاوه»، 63.2 درصد سهام شرکت «زامیاد» و 51 درصد سهام شرکت «پارس خودرو»، به یک گروه خودروسازی بزرگ تبدیل شده است. 

ایران خودرو

شرکت ایران‌خودرو (سهامی عام) در سال 1341 با سرمایه 100 میلیون ریال به ثبت رسید. تولید اولیه شرکت، اتوبوسهای معروف به «ال‌پی» بود که شاسی آن از آلمان وارد می­شد و با نصب اتاق بر روی آن مونتاژ می­شد. در سال 1345 قراردادی با شرکت روتس انگلیس به منظور تولید پیکان، منعقد شد که یک سال بعد در 24 اردیبهشت 1346 کارخانه خودروسازی به نام «ایران ناسیونال» با سرمایه حدود 400 میلیون ریال تاسیس شد و شامل زمین، اعتبار بانکی، ماشین­آلات نو و کهنه بود که قادر به مونتاژ روزانه 10 دستگاه سواری و 7 دستگاه اتوبوس و کامیون بود.

از سال 1346 تا 1357 پیکان در مدلهای مختلف کار، لوکس، جوانان، استیشن و وانت و اتوبوس در مدل‌های اتوبوس 302 شهری، بیابانی و سوپرلوکس و مینی­بوس و آمبولانس تولید می­شد. در سال 1352 هدف و سیاست اصلی شرکت بر مبنای تولید داخلی قطعات و خودکفائی مطرح شد و در این راستا شرکت‌های بلبرینگ، پیستون و ایدم تبریز و شرکت رضای مشهد و ریخته‌گری تاسیس شد.

در سال 1353 با افزایش قیمت نفت و درآمدهای ارزی، شرکت ایران ناسیونال به منظور حفظ بازار تصمیم به تولید پژو گرفت و سهام شرکت نیز در همین سال وارد بورس و حدود 45 درصد از سهام شرکت به عموم واگذار شد. تولید پژو در سالهای پیش از انقلاب میسر نشد اما پس از انقلاب، ایران خودرو با شرکت پژوی فرانسه همکاری بسیار بزرگی را شروع کرد و انواع خودروهای پژو در ایران ساخته شد و در سالهای دهه 1380 خودروی ملی «سمند» نیز در این شرکت به تولید رسید. مشروح تاریخچه شرکت ایران خودرو در زندگینامه احمد و محمود خیامی در پرونده همین شماره ماهنامه اتاق بازرگانی آمده است.

منبع:خبریه